مهارتهای تبلیغ

در سلسله نوشتار ( مهارتهای تبلیغ)  برآنیم که قدری از جنبه‌های معرفتی در عرصه‌ی تبلیغ دینی فراتر رفته و به جنبه‌های کاربردی و مهارتی در این حوزه بپردازیم. لکن پیش از هر چیز ضروری است به عنوان درآمد بحث با قلمرو تبلیغ و ساختار آن آشنا شویم.

در این قسمت به مباحث ذیل پرداخته شده است:

1 ) آشنایی با قلمرو تبلیغ دینی که سه حوزه را در بر می‌گیرد:

1 ـ 1 ) معرفت دینی که تعالیم و آموزه‌های دین را شامل می‌شود.

1 ـ 2 ) مهارتهای دینداری که نحوه‌ی کار بست تعالیم و آموزه‌ها در زندگی را می‌آموزد.

1 ـ 3 ) بصیرت دینی که در تعامل معرفت و مهارت به شخص دیندار این توان را می‌دهد که در فتنه‌ها و حوادث پیچیده‌ی حیات اجتماعی و سیاسی با تحلیلی صحیح از مسایل، راه درست را بشناسد و تشخیص دهد.

2 ) آشنایی با ساختار تبلیغ دینی که مؤلفه‌های اصلی آن عبارتند از:

2 ـ 1 ) بنیان‌های تئوریک نظام تبلیغ دینی.

2 ـ 2 ) روش‌های تبلیغ دینی.

2 ـ 3 ) ابزارها و وسایل تبلیغ دینی.

2 ـ 4 ) اهداف و غایات تبلیغ دینی.

در این مقاله خواهیم دید که دو مؤلفه از مؤلفه‌های اصلی ساختار تبلیغ دینی، یعنی بنیانهای تئوریک نظام تبلیغ دینی و اهداف و غایات تبلیغ دینی، ثابت و کشفی و استنباطی از متون دینی و سیره‌ی اولیای دین علیه السلام هستند و دو مؤلفه‌ی دیگر، یعنی روشهای تبلیغ دینی و ابزارها و وسایل تبلیغ دینی، متغیر و اختراعی و وضعی می‌باشند.

واژگان کلیدی:

تبلیغ، ساختار، معرفت، مهارت، بصیرت، نوسازی.

1 ) آشنایی با سه حوزه‌ی تبلیغ دینی

تبلیغ و ترویج دین، هم جنبه‌ی معرفتی دارد و هم جنبه‌ی مهارتی.

جنبه معرفتی از مقوله‌ی دانستن است و جنبه‌ی مهارتی از مقوله‌ی به کار بستن. زندگی و حیات بشر علاوه بر آن که نیاز به دانسته‌ها دارد، اگر نگوییم بیش از آن، دست کم به اندازه‌ی آن نیاز به مهارتهای زندگی دارد. برای یک فرد دیندار، دین مؤلفه‌ای اساسی در زندگی است و در حقیقت، زندگی و حیات او با دین عجین است. برای یک فرد دیندار ضروری است که کسب مهارت نماید که چگونه تعالیم دینی را در زندگی خویش به کار بندد. جنبه‌های معرفتی و مهارتی تبلیغ دینی در صورتی که در کنار هم رشد نمایند و به تناسب مورد اعتنا قرار گیرند موجد بصیرت دینی در جامعه‌ی دینداران می‌گردند.

دیندار بصیر کسی است که نه تنها معارف، آموزه‌ها و تعالیم دینی را در زندگی فردی و اجتماعی خود به آسانی به کار می‌بندد بلکه در هنگام پیچیدگی شرایط در موقع بروز فتنه‌ها و در مواجهه با مسایل و اتفاقات و حوادث چند وجهی و ذو ابعاد، با تامل و تعمق دقیق و تفکیک وجوه و ابعاد از یکدیگر، راه درست را از مواجهه‌ی نادرست تشخیص می‌دهد و قدرت و توان تمیز حق از باطل را دارد.

از این روی تبلیغ دینی با سه حوزه سر و کار دارد:

1 ) معرفت دینی

2 ) مهارتهای دینداری

3 ) بصیرت دینی

رابطه‌ی تعاملی سه حوزه‌ی مذکور در نمودار (1)نشان داده شده است

 نمودار (1 )

نگاهی به تاریخ اسلام و حوادث پس از رحلت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ، جنگ‌های سه‌گانه‌ی امیر مؤمنان علی علیه السلام، آنچه بر امام مجتبی علیه السلام،  در جامعه‌ی دینی آن روزگار رفت و مصیبت عظیم کربلا و حوادث مربوط به سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه السلام، و خاندان عصمت و طهارت ما را به این نتیجه رهنمون می‌کند که همگی در فقدان بصیرت دینی در جامعه دینداران اتفاق افتاد.

2 ) آشنایی با ساختار تبلیغ دینی

یکی از مهمترین مسایل در یک نظام تبلیغی، که به روشن شدن استراتژی تبلیغ کمک می‌کند، شناخت عناصر ساختاری یک نظام تبلیغی است. در ساختار تبلیغ هر اندیشه‌ای، عناصر ساختاری چهارگانه‌ی ذیل نقش دارند:

1 ) مبادی و بنیانهای تئوریک تبلیغ؛

2 ) روش‌های تبلیغ؛

3 ) ابزار و وسایل تبلیغ؛

4 ) اهداف و غایات تبلیغ؛

(ساخت یا ساختار (Structure  ) بیان‌گر نظم و نسق مجموعه‌ای از اشیاء، اجزاء، و نیروهایی است که کنار یکدیگر قرار گرفته‌اندتا یک کل را تشکیل دهند) (1 )

یک سری از عناصر در همه‌ی ساختارها به طور اشتراکی وجود دارند. به عنوان نمونه، هر سازه‌ای بر مبنای یک ساختار خاص ساخته می‌شود، اما همه‌ی سازه‌ها در این که مبتنی بر ساختار هستند و ساختار آنها متشکل از بنیان و اساس است و در ساخت آنها از روش و ابزار ویژه‌ای استفاده شده است و این که این سازه‌ها، هر یک برای هدف مشخصی به وجود آمده‌اند، مشترکند. بنابراین عناصر و مؤلفه‌های عمومی ساختاری ذکر شده برای ساختار هر نوع تبلیغی مهم و از ارکان اصلی است. آنچه منشا تفاوت است، محتوایی است که عناصر عمومی مذکور را خاص می‌نماید. این جاست که مبادی و بنیان‌های تئوریک تبلیغ در اندیشه‌ی دینی بر جهان بینی و ایدئولوژی خاصی استوار می‌شود.

در هر نظام و ساختار تبلیغی، روش‌ها و ابزار تبلیغ با یک چارچوب مخصوص، محدود و تعریف می‌شوند.

در نظام تبلیغ دینی این چارچوب، نظام ارزشی ثابت و مبتنی بر وحی است. هدف و غایت نیز در نظام تبلیغ دینی چنین است.

 اینک سؤال اساسی این است که ( آیا ساختار تبلیغی دین، در متن دین تعریف شده است و چیستی و چگونگی آن را باید از خود دین پرسید و به عبارت دیگر کشفی و استنباطی است یا این که باید بر اساس یک سری بنیان‌های کلی، که از دین أخذ می‌شود، خود به ساخت آن همت گماریم، و به عبارت دیگر اختراعی و وضعی است؟) این سؤال را (مسأله‌ی 1 ) می‌نامیم.

پاسخ ما به (مسأله‌ی 1 ) این است که از میان چهار مؤلفه و عنصر اصلی ساختار تبلیغ دینی، دو مؤلفه‌ی بنیادهای تئوریک تبلیغ دینی و أهداف و غایات تبلیغ دینی، کشفی و استنباطی هستند، یعنی باید با رجوع به متون دینی آنها را یافت و دو مؤلفه‌ی روش‌های تبلیغ دینی و ابزار تبلیغ دینی عناصری هستند که بر حسب شرایط و مقتضیات مختلف دچار تحول می‌شوند و در هر عصری و برای هر قومی تابع مختصات فرهنگی و اجتماعی هستند.

دو مؤلفه‌ی روش تبلیغ دینی و ابزار تبلیغ دینی عناصر نوشونده‌ی ساختار تبلیغ دینی هستند و همین عناصر در چارچوب مؤلفه‌های ثابت ساختار تبلیغ دینی، یعنی مبانی و اهداف، تضمین کننده‌ی اثر بخشی و کارایی تبلیغ دینی می‌باشند.

اگر دینی برای تبلیغ خود سیستمی کارآمد نداشته باشد، دچار رکود می‌گردد. اسلام کارآمدترین سیستم تبلیغ دینی را دارد، زیرا در کنار عناصر ثابت، به عناصر متغیر و نوشونده نیز اهمییت داده است و همین ضامن نو سازی دائمی نظام تبلیغ در حوزه‌ی اسلام است. عناصر ثابت این نظام، کشفی و استنباطی است و عناصر متغیر آن وضعی و اختراعی.

بخش کشفی و استنباطی نظام تبلیغ دینی باید از متون دینی و سیره‌ی اولیای دین کشف و استخراج شود و به طور ثابت به عنوان یک چارچوب نظری و جدول ارزشی، در نظام تبلیغ دینی قرار گیرند.

اما بخش وضعی و اختراعی نظام تبلیغ دینی با توجه به مقتضیات هر عصر، توسط مؤمنان بصیر ساخته و پرداخته می‌گردد. البته باید توجه داشت که همین بخش نوشونده‌ی نظام تبلیغ دینی نیز باید

با اعتنا به اصل عدم تزاحم با بنیان‌های ارزشی و اهداف اصلی نظام تبلیغ انجام پذیرد.بنابراین با متغیر انگاشتن مؤلفه‌های روشی و ابزاری در ساختار دعوت دینی و تعیین اصل وابستگی و میزان و نیز چگونگی آن به شرایط فرهنگی، قومی، زبانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، سنی، جنسی، سطح معرفتی و ........خود به خود عنصر نو سازی به عنوان یک پدیده‌ی ثابت در بطن ساختار فوق قرار خواهد گرفت و چنین نظام تبلیغی با چنین خصوصیاتی، دائماً پویا متحول و نوشونده خواهد بود.

در نمودار (2 ) به روشنی پیداست که روش‌ها و ابزار تبلیغ دینی در چارچوب مبانی و اهداف ارزشی دینی در تعاملی دوسویه نوشوندگی و پویایی ساختار تبلیغ دینی را تضمین می‌کنند.

نمودار (2)

سیدمجید ظهیری 

 http://www.nastouhonline.com