مقاله

نام وی محمد و نام پدرش زکریا است. رازی فیلسوف، عالم طبیعی، شیمیدان و پزشک 

 بزرگ ایران اسلامی و ملقب به جالینوس المسلمین از مفاخر مشاهیر جهان و یکی از

 نوابغ روزگار قدیم است. مورخان شرقی در کتاب ‌هایشان او را محمد بن زکریای رازی

 خوانده‌اند، اما اروپائیان و مورخان غربی از او به نام ‌های رازس Rhazes=razes و رازی

 Al-Razi در کتاب‌ های خود یاد کرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی وی در شعبان سال ۲۵۱

 هجری (۸۶۵ میلادی) در ری متولد شده و دوران کودکی و نوجوانی‌ و جوانی‌اش دراین

 شهر به تحصیلات در فلسفه و ریاضیات و نجوم و ادبیات پرداخت . چنین شهرت دارد که

 در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده‌است. بعدها به کار زرگری مشغول

شد و پس از آن به کیمیاگری روی آورد، وی در سنین بالا علم طب را آموخت. ابوریحان

 بیرونی معتقد است او در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته و سپس در اثر کار زیاد با مواد تند

 ، تیز و بو چشمش آسیب دید، وی برای درمان چشم به پزشکی روی آورد. رازی در

سی سالگی به بغداد رفت و چون بر بیمارستان مقتدر گذر کرد به طب دلبستگی یافت و

 به تحصیل این علم پرداخت و چون در آن چیره دست شد، به ری بازگشت و به خدمت

منصوربن اسحاق حاکم ری در آمد و سرپرست بیمارستان ری شد. بعدها به بغداد رفت و

 ریاست بیمارستان مقتدر را بر عهده گرفت و شهرت وی در بغداد به جایی رسید که

سابقه نداشت. محل و تاریخ وفات محمد رازی به درستی مشخص نیست، بیرونی وفات

 او را در ماه شعبان سال ۳۱۳ هجری نوشته و تعداد تألیف های وی را بیش از پنجاه و

شش کتاب و رساله دانسته است. از مهمترین آثار او یکی «الحاوی» است که به نظر از

 «قانون» ابن سینا مهمتر است. این کتاب چند قرن مورد مطا لعه و مراجعه، بلکه تنها

کتاب اصلی درسی طب به شمار می رفته است. الحاوی دائره المعارفی بوده که اکنون

 تمام آن در دست نیست. محمد رازی این کتاب را به صورت یادداشتهای متعددی تهیه

کرده بود و بعد از مرگ وی به دستور ابن عمید از روی یادداشتهای او کتاب را استنساخ و

 تنظیم کردند. مقدار زیادی از نتایج آزمایشها و مطالعات رازی در این کتاب جمع است.اثر

 دیگر رازی «طب المنصوری» است که به نام منصور بن اسحاق حاکم ری تألیف و تنظیم

 شده است. طب المنصوری و برخی از رساله های طبی دیگر محمد رازی به زبان لا تین

 ترجمه و چاپ شده و مورد استفاده اروپاییان بوده است. کتاب «من لا یحضره الطبیب»

اثر دیگر وی شامل دستورهای ساده برای معا لجات گوناگون است. کتاب دیگر او «برء

الساعه» است. در علم کیمیا باید رازی را سرآمد دانشمندان اسلامی دانست. از

کارهای مهم او که متکی به آزمایشهای متعدد بوده، کشف جوهر گوگرد (اسید

سولفوریک) و الکل است. محمد رازی کتابهای متعدد در کیمیا به رشته تحریر در آورده

 است که از آن جمله «کتاب الاکسیر» و «کتاب التدبیر» را باید نام برد. این فیلسوف و

پزشک نا می ایران علاوه بر علم وسیع کیمیا و پزشکی جهانگیر، در فلسفه نیز دارای

تحقیقات عمیقی است که مورد توجه و اهمیت می باشد. از کتابها و آثار فلسفی او

اکنون جز تعداد معدودی در دست نیست، ولی آن چه از فهرست بیرونی و سایر مأخذ بر

 می آید. وی کتابهای متعدد در کلیات مسا یل طبیعی و منطقیات و ما بعدا لطبیعیه

داشته است و آنها عبارتند از کتابهای: سمع الکیان الهیولی الصغیر و الهیولی الکبیر

 محمد رازی نه فقط در طب به تجربه دست می زد بلکه آزمایش را در کلیه مباحث علوم

 طبیعی ضروری می دانست. وی آزمایشهای شیمیایی خود را با چنان دقتی تشریح و

توصیف کرده که امروزه هم هر شیمیدانی می تواند عیناً آن را مجددا به معرض آزمایش

درآورد. رازی مواد شیمیایی را طبقه بندی کرد، وی نخستین کسی است که کلیه

اشیای عالم را به سه طبقه حیوانات، نباتات، جامدات تقسیم کرده است. مسعودی در

 کتاب التنبیه و الاشراف گفته است که: رازی در سال ۳۱۰ هجری کتابی در سه مقاله

راجع به فلسفه فیثا غوری نگاشت و بعید نیست این توجه به فلسفه فیثاغوری جدید

نتیجه تعلم رازی نزد ابوزید بلخی بوده باشد که از شاگردان کندی و متوجه فلسفه

فیثاغوری جدید بود. استادان زکریای رازی :‌ مورخان طب و فلسفه در قدیم به تفاریق

 استادان رازی را سه تن یاد کرده‌اند: ابن ربن طبری: زکریا در طب شاگرد وی بوده است.

 ابوزیذ بلخی: حکیم زکریای رازی در فلسفه شاگرد وی بوده است. ابوالعباس محمد بن

نیشابوری: استاد محمد بن زکریا رازی در حکمت مادی (ماترلیسیم) یا گیتی‌شناسی

بوده است. دانش شیمی ، پزشکی و طبیعت شناس بزرگ ایرانی را پدر شیمی یاد

کرده‌اند، از آن رو که دانش کیمیایی کهن را به علم شیمی نوین دگرگون ساخت. ابن

 ندیم از قول رازی گفته است: “روا نباشد که دانش فلسفه را درست دانست و مرد

دانشمند را فیلسوف شمرد، اگر دانش کیمیا در وی درست نباشد و آن را نداند.” مکتب

 کیمیا :‌ رازی مکتب جدیدی در علم کیمیا تأسیس کرده که آن را می‌توان مکتب کیمیای

 تجربی و علمی نامید. ژولیوس روسکا دانشمند برجسته‌ای که در شناسایی کیمیا

(شیمی) رازی به دنیای علم بیشتر سهم و جهد مبذول داشته، رازی را پدر شیمی

علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته، شایان توجه و اهمیت است که قبلا این

 لقب را به دانشمند بلند پایه فرانسوی لاوازیه داده بودند. به هر حال آنچه مسلم است

 تأثیر فرهنگ ایرانی دوران ساسانی در پیشرفت علوم دوران اسلامی و از جمله

کیمیاست که در نتیجه موجب پیشرفت علم شیمی امروزه شده است. نظریه اتمی و

 رازی : در فرآیند دانش کیمیا به علم شیمی توسط رازی، نکته‌ای که از نظر محققان و

 مورخان علم، ثابت گشته، نگرش “ذره یابی” یا اتمسیتی رازی است. کیمیاگران، قائبه

 تبدیل عناصر به یکدیگر بوده‌اند و این نگرش موافق با نظریه ارسطویی است که عناصر را

 تغییرپذیر یعنی قابل تبدیل به یکدیگر می‌داند. لیکن از نظر ذره گرایان عناصر غیر قابل

تبدیل به یکدیگرند و نظر رازی هم مبتنی بر تبدیل ناپذیری آنهاست و همین علت کلی در

 روند تحول کیمیایی کهن به شیمی نوین بوده است. به تعبیر تاریخی زکریا، “کیمیا”

ارسطویی بوده است و “شیمی” دموکریتی است. به عبارت دیگر، شیمی علمی رازی،

 مرهون نگرش ذره‌گرایی است، چنانچه همین نظریه را بیرونی در علم “فیزیک” کار است

 و بسط داد. اکتشافات رازی در شیمی : رازی توانست مواد شیمیایی چندی از جمله

الکل و اسید سولفوریک (زیت الزاج) و جز اینها را کشف کرد. ارتباط رازی با دیگر

دانش‌ها : رازی در علوم طبیعی و از جمله فیزیک تبحر داشته است. ابوریحان بیرونی

و عمر خیام نیشابوری، بررسی‌ها و پژوهش‌های خود را از جمله در چگال‌سنجی زر و

سیم مرهون دانش “رازی” هستند. رازی در علوم فیزیولوژی و کالبدشکافی،

جانورشناسی، گیاه شناسی، کانی‌شناسی، زمین شناسی، هواشناسی

و نورشناسی دست داشته است. گرچه رازی در سال ۳۰۴ خورشیدی؛ ۳۱۳ هجری

 قمری در زادگاهش چشم از جهان فروبست اما خورشید نبوغ رازی با آثار ماندگارش

 همیشه بر تاریخ علم می‌تابد. رازی مؤلف و پژوهشگر پرکاری بود. طبق فهرستی که

 ابوریحان بیرونی در کتاب « فهرست کتب رازی » ارائه کرده ۱۸۴ عنوان کتاب در

زمینه‌های مختلف است که ۵۶ کتاب مرتبط با طب، طبیعیات، ۳۳ کتاب؛ منطق، ۷ کتاب؛

 ریاضیات و اخترشناسی، ۱۰ کتاب؛ تفسیر و تخلیص کتاب‌های فلسفی و پزشکی

دیگران، ۷ کتاب؛ علوم فلسفی و تخمینی، ۱۷ کتاب؛ ماوراءالطبیعه، ۶ کتاب؛ الهیات،

۱۴ کتاب؛ کیمیا، ۲۲ کتاب؛ کفریات، ۲ کتاب و فنون مختلفه، ۱۰ کتاب. تالیفات زکریای

رازی : ۱٫ جامع کبیر ( الحاوی ) : این کتاب بزرگ‌ترین دانشنامه‌ی پزشکی است. رازی در

 آن نظریه‌های پزشکی طبیبان پیش از خود را باذکر منبع و بدون تغییر گردآوری کرده

است. ابوعلی سینا در تالیف قانون از این کتاب بهره‌ی فراوان برده است. این کتاب در

 ۱۲۹۷ میلادی به لاتین ترجمه شده و بارها در اروپا تجدید چاپ گردید و جز کتاب‌های

دانشکده پزشکی پاریس در ۱۳۹۵ بود. ۲٫ الکناش منصوری: زمانی که رازی به در

خواست ابوصالح منصوربن اسحاق سامانی، والی ری به زادگاه خود بازگشت و ریاست

 بیمارستان ری را به عهده گرفت این کتاب را به نام وی نوشت. در این کتاب رازی از

تشریح استخوان‌ها وعضلات، مغز، قلب، چشم، کلیه و مثانه، دستگاه گوارش، ستون

 فقرات و زوائد و سوراخ‌‍‌های آن، نخاع و غیره سخن گفته است. در مجموع این کتاب

حاوی ۱۰ مقاله در توضیح مفاهیم پایه‌ای پزشکی است و بعد از الحاوی مهمترین کتاب

 پزشکی وی است. مقاله‌ی ۹‌ام آن با نام « درباره‌ی درمان همه‌ی بیماری‌ها از فرق سر

 تا نوک پا » بسیار مورد توجه بوده است و به طور جداگانه نیز در اروپا به چاپ رسیده

است. این کتاب نخستین کتاب پزشکی چاپ شده به شیوه‌ی گوتنبرگ است. ۳٫

الجدری و الحصبه ( آبله وسرخک ) : پیرامون آبله و سرخک و شرح تفاوت‌های آنها است.

 همان طور که گفته شد رازی اولین پزشکی است که متوجه تفاوت این دو بیماری شد و

 به تالیف کتاب درباره‌ی آن پرداخت. نکته‌ی جالب در مورد این کتاب شیوه‌ی نگارش آن

است که با اصول امروزی مطابقت می‌کند. ۴٫ تقاسیم العلل: رازی در این کتاب به

دسته‌بندی و طبقه‌بندی بیماری‌ها پرداخته و چکیده‌ای از روش‌های درمانی آنها را بیان

 کرده است. ۵٫ الفصول (المرشد): چکیده‌ی پزشکی می‌باشد. ۶٫ فی محنه‌ الطبیب و

 کیف ینبغی ان یکون: به شرح ویژگی‌های لازم برای پزشک می‌پردازد. ۷٫ برء الساعه: در

 آن فوریت‌های پزشکی را ارائه کرده. ۸٫ من لایحضره طبیب: روش‌های خود درمانی را

برای اشخاصی که به پزشک دسترسی ندارند فراهم کرده است.